Мұстафа Шоқай Әулие-Таранғыл ауылында (қазіргі Қазақстанның Қызылорда облысы) дүниеге келген. Түркістанның саяси бостандығы үшін күрескердің туған күні 1890 жылдың 25 желтоқсаны. Мұстафаның әулеті дала ақсүйектеріне жататын: арғы тегі қыпшақ ақсүйектері. Болашақ саясаткердің атасы Сырдария ауданын басқарса, әкесі ауыл шаруашылығымен айналысып, халық сотында қызмет еткен.

Отбасында Мұстафадан басқа тағы төрт бала болған. Бастапқыда Мұстафа Шоқай үйде оқыса, кейін орыс мектебінде білімін жалғастырды. Осы жерде айта кететін жайт, сол кезде Ресей империясы қазақ көшпенділері ежелден өмір сүрген аумақты түгел дерлік жаулап алды. Мұстафаның жанұясы тұрған ауыл Ресей Түркістанының құрамына енген.

Мұстафа он екі жасында гимназияда білім алу үшін Ташкентке барады. Оқу орнын тәмамдаған жас жігіт Түркістан губерниясында аудармашы болуы мүмкін еді, бірақ бұл Мұстафаның өзінің келіспеушілігінен болмады. Мұстафа Шоқай 1910 жылы барады Санкт-Петербургте Императорлық университеттің заң факультетіне түседі. Онда зиялы қауыммен танысады, қоғамдық-саяси жұмыстарға араласады.

1912 жылы жас жігіт марқұм әкесінің ісін жалғастыру үшін туған ауылына оралады. Столыпин реформасының кесірінен қазақтан жер тартып алынды. Мұстафа ауылдастарының мүддесін қорғауға тырысты. Шоқай 1914 жылы академиялық білім алады. Жас жігіт өз құрдастарынан ақылды және ақылды болғандықтан, оған Мемлекеттік Думаға жұмыс ұсынылды.

Ол жерде екі жыл ғана жұмыс істесе де, мұсылмандар фракциясының хатшысына жолығыпты. Орта Азиядағы көтерілістер үкіметті арнайы бөлім құруға мәжбүр етті, Шоқай оған мүше болды. Мұстафа Башқұртстанда депутат болғысы келді, бірақ оған үлгермеді: патша Думаны таратып жіберді, содан кейін оны толығымен тастады.

1917 жылы басталған империядағы революциялық өзгерістер қазақ саясаткерінің тағдырын түбегейлі өзгертті. Шоқай Мұстафа Түркістанға қайтады. Барша түркі тілдес халықтарға

еркіндік беру идеясына бой алдырған ол Түркістан Одағын құруға бастамашылық етеді. «Знамя бірлік» газеті Мұстафа идеяларын жария ететін алаңға айналады.

1917 жылы сәуірде Түркістан ұлттық кеңесі құрылды. Мұстафа Ташкенттегі жиынға қатысты. Сол кезде Шоқай 27 жаста болғанына қарамастан атқару комитетінің төрағасы болып сайланады. Шілде айында саясаткер Орынборда өткен Бірінші жалпықырғыз съезіне қатысады.

Келіссөздер нәтижесінде «Алаш» партиясы құрылып, оның жетекшісі Шоқай болды. Петроградта Мұстафа Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі болып сайланды. Большевиктер Ташкентте (1917 ж.) билікті басып алып, оларға бағынбағандарды қудалады. Мұстафа қашуға мәжбүр болады. Түркістан автономиясының құрылуы байланысты мекен Қоқанға қоныстанды.

Алғашында Шоқай сыртқы істер бөлімінің меңгерушісі болғанымен, көп ұзамай автономияны басқарды. Ол жаңа саяси құрылым Ресей Федерациясының құрамына енуі керек екенін ашық айтады, өйткені нөлден мемлекет құру қиын. Саясаткер Түркістан (Қоқан) автономиясының басшысы ретінде Орынборда өткен 2-Бүкілқырғыз съезіне барады. Онда Алаш автономиясы жарияланды. Шоқай үкіметтің мүшесі.

Алайда тағдыр күтпеген бұрылыс жасайды. Коммунистер билікті ұстап қалуға тырысады, бірақ сайлауда тиісті қолдау ала алмайды. Сосын олар наразылық білдіріп, диктатура орнатуға шыққан демонстранттарды атып тастайды. Шоқай жаңа үкіметті қабылдаудан бас тартады.

Түркістан автономиясы большевиктерге қажет емес, сондықтан олар жергілікті тұрғындардың жаппай наразылығына қарамастан одан құтылады. Қоқан автономиясы жойылды. Мұстафа Шоқай ғажайып жағдайда қайғылы жағдайдан құтылып, Ташкентке кетеді.

Саясаткер екі айдан бері Ташкентте жасырынып жүр. Бұл оның өміріндегі бетбұрыс: ол болашақ жары Мария Горинамен кездеседі. Үйлену тойынан кейін Мұстафа Шоқай жұбайымен Мәскеуге барады - Марияға операға жұмысқа орналасуға уәде береді. Алайда Еділ өзеніндегі соғыс қимылдарынан пойыз тоқтауға мәжбүр болды.

Мұстафа жұбайымен Алашордашылар ауылында жерлестерімен бірге тұрады. Шоқай шетте тұра алмай, тағы да саясатқа оралуды ұйғарады. 1918 жылы маусымда Самараға барып, Құрылтай жиналысы мүшелерімен большевиктерге қарсы одақ құрады. Алайда билікті күтпеген жерден Алаш-Орда мен Башқұрт автономиясын таратуға бұйрық беретін адмирал Колчак басып алады.

Мұстафа мен оның серіктері тұтқындалып, Челябіге жіберіледі, бірақ саясаткер қашып үлгереді. Колчактың әрекеті социал-революционерлерге ұнамайды, сондықтан олар Орынборда кезекті Құрылтай жиналысын өткізеді.

Олар адмиралға қарсы күш біріктіре алмайды, өйткені жергілікті атаман Александр Дутов жасырын кездесу туралы біледі. Сәттілік тағы да Мұстафаның жағында: ол әйелімен бірге Бакуге көшеді.

Осыдан кейін Мұстафа Шоқай қуғындағы қызметін бастады: Тифлисте «На линия» журналының редакциясында жұмыс істейді. Закавказьедегі республикалар құлағаннан кейін Шоқай Түркияға көшеді. Мұнда ол ағылшын газеттеріне түрлі мақалалар жазады.

Содан Шоқай Парижге барады. Табыстың аздығы қазақстандық саясаткерді Париж маңындағы елді мекендерге көшуге мәжбүр етуде. Түркістан ғана емес, Кавказ, Украина халқының мүддесін қорғау жағында болған «Прометей» журналын шығарумен айналысады.

Алдағы уақытта Мұстафа Шоқай Еуропа елдерінде баяндамалар жасап, Түркия мен Берлин үшін журналдар шығарады, Түркістан ұлттық бірлестігін басқарады. Мұстафаның Орталық Азиядағы большевиктердің саясатын айшықтайтын шығармаларының әртүрлі тілдерде жарық көруі оның Еуропада танымал болуына септігін тигізеді.

Бұл шығармалардың антисоветтік көзқарасы фашистерді қызықтырды. 1933 жылдың өзінде Мұстафа Шоқай Үшінші рейх министрліктерінің бірінің басшысымен кездесу үшін Берлинге барды. Кездесудің қалай аяқталғаны белгісіз. 1941 жылы Парижде 22 маусымда немістер түркі эмигранттарын тұтқындайды.

Мұстафа Шоқайдан түркі тұтқындарынан құралған Түркістан легионының басшысы болуды талап етті. Саясаткер ұзақ уақыт бойы нацистермен ынтымақтастықтан бас тартты. Алайда, жерлестерінің қандай жағдайда ұсталғанын көрген ол ойынан қайтты. Мұстафа басқыншыларға екі шарт қояды: Түркістанның болашақ билеушілерінің жергілікті жоғары оқу орындарында білім алуына мүмкіндік беру; Түркістан шекарасын қорғау үшін түріктерді пайдаланды.

Гитлердің Шоқаймен ымыраға келуі тиімсіз болды. Фашистердің жоспарларында легионға зеңбірек жемі деп аталатын рөл тағайындалды, сондықтан Мұстафа Шоқайдан бас тартылды. Ол Үшінші рейх басшылығына хат жазмақ болды, бірақ сәті түспеді: фашистер Шоқайдың жарты жолда кездеспейтінін түсініп, одан құтылуды ұйғарды.

Желтоқсанда Гитлер Түркістан легионын құру туралы жарлыққа қол қояды, онда Шоқай туралы бір ауыз сөз жоқ. Мұстафа Шоқайдың неден қайтыс болғаны нақты белгісіз. Бұл 1941 жылы 27 желтоқсанда болды. Ресми деректерде: өлімнің себебі - сүзек.

Алайда тарихшылар Шоқай уланған деп есептейді. Бұл болжамды саясаткердің әйелі Мұстафаның бұрын сүзекпен ауырғанын және иммунитеті бар екенін айтқан сөздері растайды. Шоқайдың улаушысы саясаткердің пікірін шын мәнінде қолдамаған серігі Вели Каюм болды деген күдік бар. Мұстафа Шоқай қанша қиындық көрсе де, соңына дейін Қазақ елінің патриоты болып қала берді. Бұл Мұстафа Шоқайдың өмірі мен шығармашылығын растайды.

Керімсал Жұбатқанов, 

Қазақ-Орыс халықаралық университетінің доценті,

тарих ғылымдарының кандидаты

Дереккөз: Қазақ үні

6алаш ұснады